DEHB'nin Yaratıcılığı
Bir “bozukluğun” olumlu tarafına dair daha derin bir anlayış
Dikkat eksikliği / hiperaktivite bozukluğu (DEHB, ilginç bir şekilde ülkemizde İngilizce kısaltması olan ADHD şeklinde daha fazla bilinir ve kullanılır. ) tipik olarak sunduğu problemlerle tanınmaktadır. Çocuklukta başlayan ve erişkinlerde devam eden dikkat dağılması, dürtüsellik ve hiperaktivite ile belirlenen nörolojik bir hastalık olarak bilinir. Gerçekten de, DEHB akademik başarı, istihdam performansı ve sosyal ilişkiler için olumsuz sonuçlar doğurabilir.
Ancak DEHB bununla birlikte bir avantaj da sağlayabilir: daha yaratıcı düşünme yeteneği. Yaratıcı düşünme yeteneğinin üç yönü, farklı düşünme, kavramsal genişleme ve bilgi kısıtlamalarının üstesinden gelmedir. Farklı düşünce veya birçok fikri tek bir başlangıç noktasından düşünme yeteneği, yaratıcı düşüncenin kritik bir parçasıdır. Önceki araştırmalar DEHB'li bireylerin farklı düşünme görevlerinde son derece iyi olduklarını ortaya koymuş, gündelik nesneler için yaratıcı yeni kullanımlar icat etmek ve inovatif bir cep telefonu cihazı için yeni özellikler için beyin fırtınası yapmak gibi. Yeni bir çalışmada, DEHB'li üniversite öğrencileri, kavramsal genişleme gerektiren ve bilgi kısıtlamalarını aşma yeteneğini sınırlayan iki görevde DEHB'si olmayan akranlarından daha yüksek puan aldı. Daha önce yapılan araştırmalarla birlikte, bu yeni bulgular DEHB'yi yaratıcı bilişselliğin üçlüsünün üç unsuruna da ilişkilendiriyor.
Sahip olunan bilgi, yaratıcılığa bir engel teşkil edebilir. Daha önceki bir modele veya ilham için bir örneğe baktığımızda, aslında sıkışıp kalmış olabiliriz: tasarımcılar bunu “fiksasyon” olarak adlandırır. Yaratıcı nesil araştırmalarında, katılımcılara yeni bir oyuncak gibi, yeni bir şey icat etmelerini gerektiren bir görevden önce örnekler verildiğinde, icatları örneklerin özelliklerini bir araya getirme eğilimindedir - ve dolayısıyla bunlar daha az yenidir. Yakın zamanda sunulan şey bilgisinin üstesinden gelme yeteneği, yaratıcı düşünme için esastır.
Benzer şekilde, dünya bilgisi de kişinin bir şeyi farklı hayal etme yeteneğini engelleyebilir. Örneğin, başka bir gezegende var olabilecek bir hayvanı veya meyveyi icat etmesi istenirse, çoğu insan dünya üzerindeki tipik bir hayvan veya meyveyi düşünerek başlar ve ardından onu “uzaylı” bir versiyona modifiye eder. Araştırmalar, insanlar dünya örneklerine dayanarak uzaylı yaratıklar icat ettikleri zaman, yaratımların, belirli örneklerden esinlenmeyenlere göre daha az orijinal olarak değerlendirildiğini göstermektedir. Bu koşullar altında yaratıcı olmanın anahtarı, kavramsal genişleme veya kavramların sınırlarını gevşetme yeteneğidir. Örneğin, bir ataç, kağıtları bir arada tutmak için tasarlanmıştır. Kavramsal genişleme ile, bir kişi bu tanımlamanın ötesini düşünebilir ve bir manivela gibi bir kol saatinin pil bölümünü açacak bir araç gibi başka bir şey olarak düşünebilir. Uzaylı bir hayvan yaratırken, dünya hayvanlarının çoğu bu özelliğe sahip olduğu için hayvanın iki taraflı simetrik olması gerektiği varsayılabilir. Kavramsal genişleme, bir insanın tipik bir dünya hayvanından farklı, asimetrik formda bir hayvan hayal etmesine izin verebilir.
Kanıtlar, DEHB'nin bilginin kısıtlayıcı etkilerinden bir miktar koruma sağlayabileceğini öne sürmektedir. Bir ergen çalışmasında, DEHB'li bir grup, bir oyuncak buluşu görevi üzerine DEHB olmayan akran grubu ile karşılaştırılmıştır. Katılımcılara önce belirli özellikleri (örneğin bir top) paylaşan bir dizi örnek oyuncak gösterildi, ardından mevcut oyuncaklardan çok farklı yeni oyuncaklar icat etmeleri istendi. DEHB grubu tarafından icat edilen oyuncaklar, DEHB üyesi olmayan grup tarafından oluşturulan oyuncaklarla karşılaştırıldığında görev örneklerinden daha az unsuru içeriyordu. Aynı çalışmada, DEHB ve DEHB olmayan gruplar arasında kavramsal bir genişleme görevi açısından bir fark yoktu. Bununla birlikte, üniversite öğrencilerine yapılan bir araştırma, DEHB olmayan akranlarıyla karşılaştırıldığında, DEHB'li öğrencilerin bellekte depolanan kavram ve fikirlerin “açılması” olan ve kavramsal genişleme ile ilişkilendirilen daha geniş bir anlamsal aktivasyon alanı gösterdiğini ortaya koymuştur. DEHB'yi daha yüksek farklı düşüncelere ve görev örneklerinin kısıtlayıcı etkisinin üstesinden gelme kabiliyetine bağladığına dair kanıtlar alınması, DEHB ile yaratıcı düşüncenin üçüncü unsuru, kavramsal genişleme arasındaki ilişkiye daha yakından bakılmasını sezgisel olarak öngörüyordu.
Ben üniversite öğrencilerini DEHB olan ve olmayanlar olarak iki görevde karşılaştırdım. İlk önce katılımcılara bir reklam ajansı için çalıştıklarını ve üç kategoride (makarna, nükleer elementler ve ağrı kesiciler) yeni ürünler için adlar bulmaları istendiğini hayal etmelerini söyledim. Her kategori için, belirli sonları paylaşan altı örnek verilmişti (örneğin, Midol, Tylenol ve Panadol gibi -ol ile biten ağrı kesiciler). Daha sonra katılımcılara verilen örneklerin herhangi bir özelliğini kullanmadan her kategoride yeni bir ürün için bir isim icat etmelerini söyledim. Daha sonra, kavramsal genişlemeyi keşfetmek için katılımcılardan dünya'dan çok farklı bir başka gezegende var olabilecek bir meyveyi çizmelerini ve açıklamalarını istedim. Kreasyonlar mümkün olduğu kadar yaratıcı olmalı ve Dünyada var olan herhangi bir meyveyi çoğaltmamalıydı.
Beklenildiği gibi, DEHB öğrencileri ürün adı icadı görevindeki görev örnekleri ile daha az kısıtlanmıştır; DEHB olmayan akranlarla karşılaştırıldığında, DEHB öğrencilerinin örnek sonları dahil etme oranı daha düşüktü, ancak ürün kategorisini eşit şekilde açıklayan etiketleri icat etti. Yabancı meyve görevinde, DEHB öğrencileri, DEHB olmayan öğrencilere kıyasla daha orijinal ve daha az dünya meyvesini temsil eden meyveler icat etmişlerdir. Gruplar, tohumlar ve saplar gibi tipik meyve özelliklerinin dahil edilmesinde karşılaştırılabilirken, DEHB öğrencilerinin anten, diller, çubuklar ve çekiçler gibi atipik özellikler içermeleri daha yaygındı. DEHB öğrencileri ayrıca meyve kategorisinin geleneksel sınırlarını ihlal ederek - örneğin meyveyi zehirli hale getirerek veya alet gibi canlı olmayan özellikler ekleyerek daha yüksek kavramsal genişleme gösterdiler. DEHB üyesi olmayan bir popülasyondaki üstün yetenekli bireyler için de benzer sonuçlar bildirilmiştir.
İlk bakışta uygunsuzluk ve kavramsal genişleme çok etkileyici gelmeyebilir. Ancak, yaratıcı inovasyon bağlamında, küçük bir değişiklik bir buluşta çığır açabilir. Örneğin dikiş iğnesini alın. Temel tasarım (iplik geçen gözün iğnenin arkasında olduğu), en az 50.000 yıl önce Denosoyan atalarımıza dayanmaktadır. Daha sonra, 1800'lerin başlarında, mucit Balthasar Krems, bu tasarımı dikiş makinesinin önünü açan dünyanın ilk gözün sivri uçta olan iğnesini oluşturmak için baş aşağı çevirdi.
DEHB bireyler için, öğrencilerin dümdüz oturup ve dikkat kesilmesi beklenen okullar gibi, odaklanma sürekli dikkat gerektiren birçok bağlamda zorluklar yaratabilir. Öte yandan, aynı dikkat dağınıklığı ve kaotik zihin, yaratıcı, özgün düşünce söz konusu olduğunda DEHB olan insanlara bir avantaj sağlayabilir. Bu yeni çalışma, DEHB'nin özellikle amaç, eski modellerle sınırlandırılmadan yeni bir şey yaratmak veya icat etmek olduğunda faydalı olabileceğini göstermektedir. DEHB'li kişiler yenilikçi ve orijinal düşünce tarzının en üst düzeyde olmasının avantajlı olduğu inovatif alanlar için mükemmel bir seçim olabilir.
YAZAR(LAR) HAKKINDA
Holly White, Michigan Üniversitesi Ann Arbor'da psikoloji bölümünde araştırma görevlisidir. Araştırma ilgi alanları arasında yaratıcı biliş, farklı "kutunun dışında" düşünme, nöroçeşitlilik ve bilişsel egzersiz yer alır.
Bu yazı www.scientificamerican.com sitesinden alınmış ve Serkan Özkan tarafından çevrilmiştir.
